ΕΜΜΟΝΕΣ, ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΙΕΣ, ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΑΤΟΜΩΝ ΜΕ ΝΟΗΤΙΚΗ ΥΣΤΕΡΗΣΗ ΚΑΙ ΑΥΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΔΕΞΙΟΤΗΤΩΝ ΑΥΤΟΝΟΜΗΣ ΔΙΑΒΙΩΣΗΣ

Ένα από τα χαρακτηριστικά των παιδιών και ενηλίκων με νοητική υστέρηση και αυτισμό είναι η έλλειψη ενδιαφερόντων και ποικίλλων δραστηριοτήτων, ανάλογων με των άλλων παιδιών της ηλικίας τους. Συγκεκριμένα, μπορεί να χρησιμοποιούν κάποια αντικείμενα με επαναλαμβανόμενο τρόπο για μεγάλο χρονικό διάστημα, δε δείχνουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για ομαδικές δραστηριότητες συγκριτικά με τα άλλα παιδιά της ηλικίας τους, μπορεί να μην κατανοούν τη χρήση ή τον σκοπό των αντικειμένων και κάποιες φορές επιλέγουν αντικείμενα λόγω της αισθητηριακής ευχαρίστησης που τους προσφέρου.

Η διεύρυνση των ενδιαφερόντων και ο εμπλουτισμός των καθημερινών δραστηριοτήτων του παιδιού αποτελεί βασικό εκπαιδευτικό στόχο και πρέπει να γίνει σταδιακά και για μικρά χρονικά διαστήματα στην αρχή. Κάθε φορά που εισάγουμε νέες δραστηριότητες είναι σημαντικό να θέτουμε μικρούς και ρεαλιστικούς στόχους, ξεκινώντας από το επίπεδο στο οποίο βρίσκεται το παιδί. Οι δραστηριότητες πρέπει να παρουσιάζονται με δομημένο και ξεκάθαρο τρόπο και η νέα ενασχόληση να συσχετίζεται με αντικείμενα που του προκαλούν ήδη ευχαρίστηση. Είναι σημαντικό επίσης να υπάρχει συνεχής ενθάρρυνση και θετική ενίσχυση του παιδιού ακόμα και για τις πολύ μικρές του επιτυχίες, παραβλέποντας αποτυχίες και έλλειψη διάθεσης για συνεργασία.

Η έννοια του χρόνου, ως μία προβολή δραστηριοτήτων στο μέλλον ή και στο παρελθόν είναι κάτι που δε μπορεί να κατανοήσει το παιδί με νοητική υστέρηση ή αυτισμό. Είναι, λοιπόν απαραίτητο να χρησιμοποιούνται οπτικά μέσα (φωτογραφίες ή χειρονομίες) για σηματοδότηση των δραστηριοτήτων, προκειμένου να μπορέσει το παιδί να τις βάλει σε μια αλληλουχία και να δομήσει με αυτό τον τρόπο τον ελεύθερο χρόνο του. Η οπτική σηματοδότηση πρέπει να είναι προσαρμοσμένη στο επίπεδο κατανόησης του παιδιού. Η οπτική αναπαράσταση του ημερήσιου ή εβδομαδιαίου προγράμματος του παιδιού βοηθά το παιδί να κατανοήσει ότι οι δραστηριότητες ακολουθούν η μία την άλλη.

Μέσα στο σπίτι οι γονείς μπορούν να προγραμματίσουν κάποιες δραστηριότητες στις οποίες θα κληθεί να συμμετέχει το παιδί σε τακτική βάση, ακολουθώντας τη ρουτίνα των δραστηριοτήτων της οικογένειας, όπως στρώσιμο τραπεζιού, πλύσιμο και τακτοποίηση σκευών μετά το φαγητό, ξεσκόνισμα επίπλων, διαλογή και πλύσιμο ρούχων, τακτοποίηση εφημερίδων και αλληλογραφίας, αγορά ψωμιού και γάλατος σε καθημερινή βάση, επιλογή και ενοικίαση βιντεοταινίας προσαρμοσμένης στα ενδιαφέροντά του. Η ενασχόληση με αυτές  τις δραστηριότητες γίνεται αρχικά με τη συμμετοχή των γονέων ή του αδελφού/ης. Σταδιακά, όμως, στόχος είναι η όλο και μεγαλύτερη αυτονομία του παιδιού, ώστε να μπορεί να ασχολείται με αυτές τις δραστηριότητες μόνος του. Επίσης, είναι σημαντικό να εκμεταλλεύονται οι γονείς οτιδήποτε για το οποίο εκδηλώνει ενδιαφέρον το παιδί τους προκειμένου να το αξιοποιήσουν για δημιουργική απασχόληση.

Οι εμμονές και οι στερεοτυπίες είναι συνηθισμένες εκδηλώσεις συμπεριφοράς σε παιδιά με νοητική υστέρηση και αυτισμό και εκφράζουν μία βαθύτερη ανάγκη του παιδιού για τάξη και σταθερότητα σε έναν κόσμο, που το ίδιο αντιλαμβάνεται ως μεταβαλλόμενο και απρόβλεπτο. Είναι γεγονός ότι όσο πιο πολύ το παιδί απασχολείται με ευχάριστες και καλά δομημένες δραστηριότητες τόσο λιγότερο αισθάνεται την ανάγκη να εκδηλώσει στερεοτυπικού τύπου συμπεριφορά, καθώς αυτή είναι συχνά αποτέλεσμα ανίας ή απουσίας ερεθισμάτων στο περιβάλλον του παιδιού. Γενικά, δεν είναι επιθυμητό, ούτε και δυνατόν τις περισσότερες φορές, να προσπαθούμε να καταπιέσουμε εντελώς τις στερεοτυπικές κινήσεις ή την έντονη απασχόληση του παιδιού με κάποια αντικείμενα. Αυτό που μπορούν να βάλουν οι γονείς ως στόχο είναι να διδάξουν το παιδί ότι μπορεί  να εκδηλώνει τέτοιου είδους συμπεριφορά, όταν είναι μόνο του στο δωμάτιό του και όχι κάπου δημόσια. Ο συγκεκριμένος στόχος είναι αρκετά ρεαλιστικός, σε συνδυασμό με κάποιες τεχνικές, που βοηθούν το παιδί να ελέγχει τις στερεοτυπικές του κινήσεις, όταν βρίσκεται σε δημόσιο χώρο (π.χ. το να κρατάει κάποια αντικείμενα στα χέρια ή το να βάζει τα χέρια στις τσέπες όταν περπατάει).

Η ανάπτυξη δεξιοτήτων αυτόνομης διαβίωσης είναι από τους πιο σημαντικούς τομείς εκπαίδευσης των παιδιών με νοητική υστέρηση και αυτισμό. Δεξιότητες, όπως το ντύσιμο, η χρήση του κουταλιού στο φαγητό, το πλύσιμο των χεριών και του προσώπου, το βούρτσισμα των δοντιών και το μπάνιο, είναι βασικές ανάγκες της καθημερινής ζωής, στις οποίες το παιδί με νοητική υστέρηση και αυτισμό θα πρέπει να μάθει να ανταποκρίνεται από μικρή ηλικία. Μεγαλώνοντας το παιδί και ανάλογα πάντα με το λειτουργικό του επίπεδο και το νοητικό του δυναμικό, μπορεί να εκπαιδευτεί σε οικιακές εργασίες  και στο να μαθαίνει μικρές διαδρομές (κυκλοφοριακή αγωγή) και να διαχειρίζεται χρήματα. Ο τρόπος εκπαίδευσης του παιδιού με νοητική υστέρηση και αυτισμό σε τέτοιου είδους δεξιότητες ποικίλει ανάλογα με το επίπεδο των ικανοτήτων του παιδιού και το ρυθμό μάθησής του. Στη διδασκαλία βοηθά για να είναι πιο αποτελεσματική το να διαιρούμε τη δεξιότητα στην οποία πρόκειται να εκπαιδευτεί το παιδί σε μικρά απλά βήματα. Συνήθως θέτουμε ως στόχο το παιδί να συμμετέχει στο πρώτο ή στο τελευταίο βήμα, επιβραβεύοντας κάθε επιτυχημένη συμμετοχή του. Καθώς το παιδί εδραιώνει και κατακτά τα επιμέρους βήματα προστίθενται ένα-ένα και τα υπόλοιπα βήματα, ώστε να αυξάνεται ο βαθμός συμμετοχής του παιδιού στη δραστηριότητα. Για παράδειγμα, όταν θέλουμε να διδάξουμε στο παιδί να φοράει το παντελόνι του, αρχικός στόχος είναι να τραβάει το παντελόνι από το ύψος των μοιρών προς τα πάνω, στη συνέχεια από τα γόνατα, κ.ο.κ., μέχρι να μπορέσει να φοράει από την αρχή μόνο του το παντελόνι. Η εκπαίδευση σε αυτές τις δεξιότητες αυτοεξυπηρέτησης γίνεται αρχικά με τη συμμετοχή της μητέρας ή του πατέρα ή του αδελφού (σωματική καθοδήγηση) και σταδιακά στόχος είναι η όλο και μεγαλύτερη αυτονομία του παιδιού, ώστε να μπορεί να εκτελεί αυτές τις δραστηριότητες μόνος του. Βοηθητική είναι και στις δεξιότητες αυτοεξυπηρέτησης η οπτική σηματοδότηση των επιμέρους βημάτων, ιδιαίτερα όταν αυτές αποτελούνται από πολλά επιμέρους βήματα, τα οποία το παιδί δυσκολεύεται να θυμηθεί. Σε αυτή την περίπτωση το παιδί μαθαίνει να ακολουθεί μια σειρά από επιμέρους βήματα, παρακολουθώντας τις φωτογραφίες που απεικονίζουν τη σειρά με την οποία θα πρέπει να εκτελέσει τα επιμέρους βήματα (π.χ. κατά την εκπαίδευση για την προετοιμασία ενός γεύματος).